Emekli asker Cihangirli Ali Selahattin Bey ile Eğridereli Hüsniye Hanım’ın oğlu olan Ali, pak ve sade üslubuyla gerçekçilik anlayışı ve samimi hisleriyle Türk edebiyatında iz bıraktı.
Bulgaristan’da, Gümülcine Sancağı’na bağlı Eğridere, şimdiki ismiyle Ardino ilçesinde 25 Şubat 1907’de doğan şair ve müellif Ali, birinci eğitimini Üsküdar’daki Füyuzat-ı Osmaniye Mektebi’nde aldı.
I. Dünya Savaşı nedeniyle 1914’te Ali Selahattin Bey yine askere alınınca, Ali ailesiyle Çanakkale’ye yerleşti. Usta edebiyatçı,1918’e kadar yaşadığı savaş bölgesinden epey etkilendi.
Geçim kahrı ve aile içerisindeki huzursuzluklarla çocukluk periyodunu geçiren müellif, eğitimine Çanakkale İbtidai Mektebi’nde devam etti. Okul, savaş nedeniyle öğretmensiz kalarak kapansa da Ali Selahattin Bey ve öbür subayların yardımıyla tekrar açıldı. Türkçe derslerini Ali’nin babası verdi.
Sabahattin Ali, daha sonra devam ettiği Edremit İdadi Mektebi’nden mezun oldu, akabinde Balıkesir’deki Muallim Mektebi’ne kaydoldu.
Hikaye ve şiir yazmaya babası teşvik etti
Öğretmen okulundayken babasının teşvikiyle kıssa ve şiir denemelerine başlayan Ali, bir yandan da okul gazetesi çıkardı.
Sabahattin Ali, 3. sınıfta geçtiği İstanbul Muallim Mektebi’ndeki edebiyat öğretmeni Ali Canip Prosedür’ün teşvikiyle mecmualara kıssa ve şiirler gönderdi.
Okul müsamerelerine de katılan Ali, babasının kalp krizi nedeniyle vefat etmesi üzerine, “Babam İçin” isimli şiiri kaleme aldı. Bu şiir daha sonra Orhan Seyfi Orhon’un yönettiği “Güneş” mecmuasında yayınlandı.
İlk büyük dostlukları İstanbul’da öğretmen okulunda öğrenciyken filizlenen Sabahattin Ali’nin, okul arkadaşları ortasında, kadim dostu Pertev Naili Boratav ile uzun yıllar mektuplaştığı ve içini döktüğü Ayşe Sıtkı da vardı.
Yazar Ali, 1927’de Muallim Mektebi’ni tamamlayarak Yozgat Merkez Cumhuriyet İlkokuluna öğretmen olarak atandı. Yozgat’ta İstanbul’daki toplumsal etrafının tersine yalnız kalan Ali, kendisini yazmaya ve okumaya verdi.
Öğretmenlik vazifesinde bir yılı tamamladıktan sonra Ulusal Eğitim Bakanlığının yabancı lisan öğretmeni gereksinimi nedeniyle açtığı, yurt dışında lisan eğitimi imtihanını kazanan Ali, Almanya’ya giderek Potsdam ve Berlin’de eğitim gördü.
Usta edebiyatçı, Alman edebiyatının yanı sıra Rus edebiyatına da ağırlaşarak, bilhassa Ivan Turgenyev, Maksim Gorki ve Knut Hamsun üzere isimlerin yapıtlarını okudu.
Komünizm söylemlerinde bulunduğu gerekçesiyle tutuklandı
Yaşadığı tatsız bir olay sebebiyle Almanya’dan Türkiye’ye dönen Ali, bir süre İstanbul’da Yüksek Muallim Mektebinde, arkadaşlarının yanında, Nihal Atsız, Nihat Sami Banarlı ve Pertev Naili Boratav’la tıpkı yatakhanede kaldı.
Sabahattin Ali, 1930’da Gazi Enstitüsünde açılan yabancı lisan imtihanlarına katıldı ve Aydın Ortaokuluna Almanca öğretmeni olarak atandı.
Burada komünizm söylemlerinde bulunduğu gerekçesiyle hakkında soruşturma açılan muharrir, ayrıntılı bir tahkikat yapılması emeliyle tutuklandı.
Aydın Hapishanesi’nde 9 Eylül 1931’e kadar kalan Sabahattin Ali, başından geçenleri, Ayşe Sıtkı İlhan’a yazdığı mektuplarda anlattı. Bu müddette muharrir kimliğini geride bırakmayan Ali, daha sonra yazacağı hikayeler için de gereç biriktirdi.
Aydın’da öğretmenliğe başlamadan evvel Nazım Hikmet’in çalıştığı “Resimli Ay” mecmuasına giden muharrir, orada hem Zekeriya-Sabiha Sertel çiftiyle hem de Nazım Hikmet’le tanıştı.
Ali’nin birinci öyküsü olan “Bir Orman Hikayesi” yapıtı de bu mecmuada yayınladı.
Usta edebiyatçı, beraatinden sonra Konya Ortaokulu’nda Almanca öğretmeni olarak vazifeye başladı. Konya’daki günlerini, “Bir Skandal” isimli yapıtında anlatan muharrir, yalnızlığını ve yaşadığı his karmaşasını okuruyla paylaştı.
Sabahattin Ali, aşık olduğu Melahat Hanım’a şiirler yazdı ve bu hislerle katıldığı bir toplantıda okuduğu hicviyede, memleketin yönetiminde olanlara ima ve tahkirde bulunduğu savıyla tekrar tutuklandı. Bir yıllık mahkumiyeti, temyiz mahkemesinin aleyhinde karar vermesi üzerine 12 aydan 14 aya çıkarıldı.
Cezasının dört ayını Konya Cezaevi’nde geçiren muharrir, 6 ayını geçirdiği Sinop Cezaevi’nde, daha sonra bestelenerek unutulmayan müzikler ortasına giren “Aldırma Gönül” ve “Hapishane Şarkısı” isimli yapıtları kaleme aldı.
Ali, erken tahliye edilerek 29 Ekim 1933’te cezaevinden çıkınca Ulusal Eğitim Bakanlığına başvurarak öğretmenlik mesleğine geri dönmek istediğini belirtti.
Öğretmenliğe Ankara 2. Ortaokulu’nda devam eden muharrir, 1932’de İstanbul’daki bir yakınının vasıtasıyla tanıştığı Aliye Hanım’la mektuplaşmaya başladı. Aliye Hanım ve Sabahattin Ali, posta yoluyla nişan taktı, 16 Mayıs 1935’te evlendi.
Başarılı edebiyatçı, 1937’de yedek subay olarak askerlik vazifesini tamamladı, 30 Eylül 1937’de kızı Filiz dünyaya geldi.
“İçimizdeki Şeytan” romanı siyasi tartışmalara neden oldu
İdeal bir eş ve sevecen bir baba olan Ali, kızının doğumunun akabinde, bugün hala en çok okunan ve birçok lisana çevrilen “Kuyucaklı Yusuf” ile “Kürk Mantolu Madonna” romanlarını kaleme aldı. Siyasetle da içli dışlı olan Ali, çeşitli telaffuzları münasebetiyle öğretmenlik misyonundan tekrar alındı.
Usta edebiyatçı, 1938’de “Çaydanlık” ve “Arap Hayri”, 1939’da “Isıtmak İçin” ve “Uyku” öykülerini, 1940’ta “Selam” ve “Bir Mesleğin Başlangıcı” öykülerini yazdı. “İçimizdeki Şeytan” romanı 3 Nisan-29 Haziran 1939’da Ulus gazetesinde tefrika edildi. Roman yayınlandıktan sonra pek çok siyasi tartışmaya neden oldu.
Yazar Ali, 1941-1943’te yazdığı “Bir Konferans”, “Yeni Dünya”, “İki Kadın”, “Sulfata” ve “Hasan Boğuldu” isimli kıssalarını “Yeni Dünya” kitabında topladı.
Milli Eğitim Bakanlığı Yayın Müdürlüğünde memur, Ankara Devlet Konservatuvarında ise mütercim ve dramaturg olarak da çalışan usta edebiyatçı, Nihal Atsız’ın hakkında yazdığı bir yazıya karşı dava açtı. Davayı 1944’te kazanmasına karşın reaksiyonlardan kurtulamayan Ali, duruşmalar sonunda Ulusal Eğitim Bakanlığınca vazifesinden alındı.
1945’te gazetecilik yapmaya başladı
İstanbul’da 1945’te gazetecilik yapmaya başlayan Ali, “Tan Gazetesi” olayları sırasında, fıkralar yazdığı “La Turquie” ve “Yeni Dünya” gazeteleri tahrip edilince işsiz kaldı.
Ali’nin yazıları “Yurt ve Dünya”, “Yeni Türk” ve “Tercüme” mecmuasında okuyucuyla buluştu. Usta müellif, Aziz Nesin ve Rıfat Ilgaz’la siyasal mizah dergisi “Marko Paşa”yı 1946’da çıkardı.
Bu mecmuayı, “Malum Paşa”, “Merhum Paşa” ve “Öküz Paşa” isimli, tekrar siyasal içerikli mizah mecmuaları takip etti.
Yayınlardan birinde “Adalet Koridorlarında” isimli yazısıyla tekrar tutuklanan ve 3 ay mahpus yatan Sabahattin Ali, bu periyot İstanbul’da hem maddi hem de manevi istikametten zorluklar yaşadı.
Siyasi baskılardan uzak kalamayacağı, hür iradesine dayalı yayın hayatını sürdüremeyeceği fikriyle yurt dışına çıkmak isteyen fakat pasaport yasağından ötürü insan kaçakçılarıyla anlaşarak hudut dışına çıkmayı planlayan muharrir, tanıştığı Ali Ertekin’le 31 Mart 1948’de Kırklareli’ne yola çıktı.
Bulgaristan hududunda 16 Haziran 1948’te bir çobanın bulduğu cesedin Sabahattin Ali’ye ilişkin olduğu tespit edildi. Ali Ertekin, daha sonra cinayeti işlediğini itiraf etti.
Ormanda tanınmaz halde bulunan cesedin muharrir Ali’ye ilişkin olduğu ve 2 Nisan 1948’de vefat ettiği kayıtlara geçti.
Eşi Aliye Ali, bu duruma ait yaptığı bir açıklamada şunları kaydetmişti:
“Sabahattin uygun yürekli, insanları çok seven biriydi. Yıllardan beri sürekli dama taşı üzere oynanan sanata verdiği emek, polisçe devamlı huzursuz edilmesi sonlarını yormuş olacaktı ki kaçma teklifi ona cazip gelmişti. Romanlarını rahat bir baş ile yazabilme düşü, başını dinlemek istediği bir yer yahut bir memleket aratıyordu ona herhalde.”
Sabahattin Ali’nin edebi kişiliği
Şiirlerini hece vezniyle yazan Ali, edebiyat dünyasına şiirleriyle adım attı. Halk şiirinin tesirinin hissedildiği yapıtlarını kaleme alırken, hikaye ve romanlarında olduğu üzere toplumsal gerçekçilik yaklaşımıyla hareket eden Ali, şiire yaklaşımını 1938’de verdiği bir söyleşide, “Bence şiirin eskisi yenisi yoktur. Yeterli şiir, kesinlikle ki beşere bir şey ek eder. Bu şey bazen tez olur, bazen bizim manen daha genişlememizi temin eden bir heyecan olur” sözleriyle lisana getirmişti.
Şiirlerini yazarken sade bir üslup kullanarak, daha geniş bir okuyucu kitlesi hedefleyen usta edebiyatçı, hikaye ve romanlarında toplumsal gerçekçiliği ön planda tutarak, bu doğrultuda mevzular belirledi ve karakterleri hayatın içinden seçti.
“Benim kanaatimce sanat, beşere insanı ve hayatı ve bunların manasını öğretmekle muvazzaftır.” kelamlarıyla sanat anlayışını özetleyen Ali, Türk edebiyatına kazandırdığı yapıtlarla büyük beğeni topladı.
Unutulmaz müellifin çeviri yapıtları de bulunuyor.